Een nieuwe stedelijke ecologie: XS Deluxe door Flux

Steden kunnen een belangrijke rol vervullen in het ecologisch netwerk.

De omgang van de mens met natuur is een kernvraag van de cultuur. In de loop van de geschiedenis is de betekenis van natuur sterk veranderd. Waar natuur nu vaak wordt geassocieerd met een paradijselijke idyllische plek werd deze tot aan het einde van de Middeleeuwen nog gezien als een verschrikkelijk en goddeloos oord. In de Franse barokke geometrische tuinen zoals de tuinen van Versailles, wordt de natuur gecontroleerd door de mens. Dit komt tot uiting in het geometrische beeld van assen en een hiërarchische opbouw. Deze stijl werd een eeuw later vervangen door de Engelse landschapsstijl met meanderende paden, een glooiend gazon en een ongepland uiterlijk. Onder invloed van deze verschuiving zijn bijvoorbeeld de destijds beroemde barokke tuinen van Stowe getransformeerd in Engelse landschapsstijl voorzien van grotten en bossen, compleet met beelden van saters en faunen: een door de mens nagemaakte en beheerste wildernis.

Na de Verlichting kreeg wildernis in de 18e en 19e eeuw steeds meer een positieve waardering en mondde uit in het Romantische beeld waarin natuur intrinsieke waarde toegekend kreeg. Tijdens de Romantiek werd de onvoorspelbaarheid van de wildernis een ideaal en werden sublieme ervaringen opgedaan in de ongerepte natuur. Na de Romantiek volgde een periode waarin urbanisatie en industrialisatie overheersten en waarbij de natuur in cultuur werd gebracht. Als reactie hierop kwam eind 19e eeuw de natuurbescherming op in Nederland. De restanten wilde gronden werden gewaardeerd en beschermd als natuurreservaten. Deze natuurbescherming is in de stad ontstaan en is gevoed door beelden van schilders die de schoonheid van natuur toonden

Sinds de jaren 90 is ingezet op het ontwikkelen van een aangesloten natuurnetwerk in de vorm van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). De ontwikkeling van natuur loopt nu vast. Vooral het ruimtelijk scheiden van natuur en ander landgebruik, zoals dat dertig jaar geleden slim leek, loopt tegen maatschappelijke weerstand aan. Door de focus op de vergroting van de oppervlakte van natuur en het omvormen van landbouwgrond, werd de stad niet gezien als logische plek waar de natuur ontwikkeld zou moeten worden. De invloed van mensen op de natuurwaarden ging niet samen met het concept van grootschalige ongerepte natuur. De beleving en toegankelijkheid van natuur zijn steeds meer naar de achtergrond verdwenen en de publieke opinie beschouwt het ‘uitrollen’ van nieuwe natuur over het landschap als technocratisch.

Synchroon Circulair-Een-Nieuwe-Stedelijke-Ecologie-XS-Deluxe-Houthavens-Amsterdam-park

Nieuw perspectief

Volgens Flux is een nieuw ruimtelijk perspectief nodig op natuurontwikkeling in Nederland waarin de mens centraal staat en dat sterk zal samenhangen met de veranderende tijdsgeest: Human Nature. Dit betreft de veranderende verhouding tussen mens en natuur, maar ook de sociale, economische en maatschappelijke veranderingen in de samenleving. De gangbare natuurvisies zoals de arcadische, de wildernis en functionele natuurvisie bevatten een anti-stedelijk sentiment waarbij de natuur of plattelandssamenleving een hogere waardering krijgt dan de stad. Hierin spelen twee uitersten een rol: de romantiek van Rousseau, waarbij de mens en de stad symbool staan voor aantasting van de natuur, en het oorspronkelijke in de mens en de visie van Plessner, waarbij de mens niet thuis is in de natuur, zoals planten en dieren dat zijn, maar altijd zijn leven en omgeving vorm moet geven. Ingrepen in de natuur of juist het vermijden van menselijke beïnvloeding zijn altijd het resultaat van een menselijke keuze. Het huidige beleid kenmerkt zich vooral door het functionele natuurbeeld waarin de wetenschap een belangrijke rol speelt, veel is vastgelegd in protocollen en meetbare doelen en de beleving ontbreekt.

Human Nature geeft antwoord op de noodzakelijke koerswijziging in de ontwikkeling van natuur in Nederland en pleit voor een betere verweving van mens en natuur. De periode waarin we leven wordt aangeduid als het Antropoceen, immers 83% van het aardoppervlak wordt beïnvloed door menselijke activiteiten. Deze menselijke ingrepen moeten zo worden ingezet dat natuur niet verdwijnt, maar juist wordt geproduceerd. Menselijke activiteiten met potentie voor natuurontwikkeling en biodiversiteit worden hierbij niet buitengesloten maar juist opgezocht.

Natuurontwikkeling zal nadrukkelijk in combinatie met andere actuele opgaven moeten worden benaderd, zoals klimaatsverandering, de energietransitie of het toenemende recreatieve belang van het landschap. Lineaire structuren als dijken, kanalen, kreken, verdedigingslinies of infrastructuur zijn geschikt om nieuwe netwerken te maken en gebieden met elkaar te verbinden. De stad is nadrukkelijk onderdeel van deze visie. Hierbij wordt het stedelijk milieu als specifiek landschapstype gezien met eigen kenmerken zoals een ruime voedselvoorziening, een hogere temperatuur en lagere windsnelheden. Veel onderzoeken wijzen uit dat in veel steden de soortenrijkdom hoger is dan in het agrarisch gebied. Steden kunnen hiermee een belangrijke rol vervullen in het ecologisch netwerk door de inpassing van biodiverse gevels, tuinen en openbare ruimtes.

XS Deluxe Houthavens Amsterdam

XS Deluxe is een stedelijke woonvorm met een grote nadruk op delen en collectiviteit. De binnentuin heeft een weelderig, groen karakter en er zijn rijke beplantingsvlakken met vaste planten en heesters. Paden lopen vloeiend door het binnengebied en verbinden de verschillende entrees en collectieve functies met elkaar. Door de maat en de verschillende sferen in de tuin, is een gelaagd gebruik mogelijk. De tuin heeft een besloten en bijna geheim karakter ten opzichte van de straten rondom en de inrichting van de binnentuinen stimuleert het delen van voorzieningen. De tuin is daarmee te zien als een direct verlengstuk van de gemeenschappelijke faciliteiten als de woonkamers, wasbar of een keuken. Voor verblijven zijn er vloeiende parkbanken voor informele momenten en grote picknickbanken voor een activiteit in een groep rondom het collectieve gebouw. In de beplanting worden eetbare soorten toegepast, zodat er interactie tussen bewoners en de binnentuin wordt gecreëerd.

Synchroon-Circulair-flux-xsdeluxe-binnentuin

 
De binnentuin heeft een groen karakter en creëert hiermee een nieuwe biotoop. Allerlei diersoorten in de stad hebben hun eigen habitat, waar het gebouw zo goed mogelijk op inspeelt. Het gebouw gaat als een hub fungeren in de ecologische netwerken in de stad, waarbij ook de aansluiting met lokale biodiversiteit op maaiveld wordt gezocht door bijvoorbeeld inheemse beplanting toe te passen aansluitend bij de soorten op maaiveld. Een goede basis in bodem en vegetatie is van groot belang voor de ecologische kwaliteit. De condities in de tuin zoals hoogte, oriëntatie (zon/schaduw), ligging (droog/nat) en grootte (ruimtelijk beeld) bepalen de beplantingskeuze en geeft variatie en kleur. De beplanting kent een diversiteit in soorten en biedt voedsel aan vogels, vlinders en insecten. Door een stevige dakopbouw is er de mogelijkheid om hier een 35-80 cm dikke laag substraat op aan te brengen. Dit substraat kan voor een deel bestaan uit de grond die lokaal wordt uitgegraven van het maaiveld: een vliegende start voor een gezond bodemleven en vergelijkbare omstandigheden met de omgeving maken vestiging van lokale flora en fauna extra gemakkelijk. De dikte van het substraat maakt het mogelijk om een vegetatie te laten ontwikkelen die gevarieerd is in structuur en soorten: van kruiden tot struiken en zelfs kleine bomen.

 
De samenhang tussen soorten is ook meegenomen, waardoor volledige voedselwebben zich kunnen vormen in het gebouw. Veel vogels maken gebruik van nestkasten voor de voortplanting. Vogels eten insecten of zaden en bessen van planten. Doordat zaden tussen de ontlasting van vogels zitten, kunnen planten zich verspreiden. Vleermuizen leven van insecten (sommige vleermuizen eten wel 3000 insecten per nacht!) en vlinders leggen eitjes op waardplanten. Rupsen of larven eten van waardplanten zodat ze groeien en verpoppen. Zonder waardplanten geen rupsen, zonder rupsen geen vlinders. Door al deze voorwaarden van een levenscyclus op te nemen in de groenstructuur, ontstaat er een verzameling van kringlopen die samenkomt in het woonblok en relatie heeft met de groene omgeving.

Synchroon-Circulair-flux-xsdeluxe-fuut

 
Concreet vertaalt deze aanpak zich naar het aanbieden van een grote variatie in (vooral inheemse) planten, zodat voedselaanbod in de vorm van blad, nectar of vrucht wordt geborgd. Door ook plantensoorten op te nemen die kenmerkend zijn voor de omgeving, sluit het groen in het gebouw aan op de stedelijke en buitenstedelijke groenstructuur. Voor insecten worden ook overwinterings- en voortplantingsplekken gemaakt door bijvoorbeeld kaal zand en dood hout aan te bieden.

 
Amsterdam Houthavens, XS Deluxe, Shift architecture+Urbanism en Flux landscape architecture, in opdracht van Synchroon, uitvoering verwacht in 2020.